Sunday, December 26, 2010

अनकॉमन कॉमनसेन्स


मध्यप्रदेशातील भोपाल येथे नौकरी आणी नागपूर येथे कुटूंब. शुक्रवारी रात्री छातीसगड एक्स्प्रेसने भोपाल येथून निघणे, शनिवारी सकाळी नागपूरला पोहोचणे आणी रविवारी रात्री पुन्हा नागपूर येथून निघून सोमवारी सकाळी भोपाल ला पोहोचणे, हा नित्यक्रम. भोपाल येथील खाजगी वैद्यकीय महाविद्यालयात नौकरी करणारी बरीच डॉक्टर मंडळी ह्या प्रवासात सोबत असतात (ह्या नौकरी ची एक नवीन व्याख्या " MCI professor", म्हणजे फक्त आठवड्यातून एक दिवस किंवा MCI चे inspection असेल तेंव्हाच उपस्थित राहणे, एरवी आपल्या शहरात मस्त practice करणे. काय होत असणार त्या विध्यार्थ्यांचे देवालाच माहित. असो ). अश्याच एका प्रवासात AC III tyre च्या बोगीत

Saturday, December 11, 2010

पैसा गाठी - आरोग्यासाठी !


दोन वर्षांपूर्वी माझ्या आईची नागपूर येथील एका खाजगी रुग्णालयात angioplasty करण्यात आली.

काही गुंतागुंती निर्माण झाल्यामुळे तिला ५-६ दिवस रुग्णालयातच ठेवण्यात आले होते. त्या कालावधीत मी सतत रुग्णालयात
होतो. इतर रुग्णांच्या नातेवायीकांचे आपसातील संभाषण ऐकणे किंवा त्यांच्याशी अनौपचारिक गप्पा मारणे हा त्या कालावधीतील महत्वाचा विरंगुळा. राजेश अगरवाल (नाव बदललेले) हा मध्य प्रदेशातील कटनी जिल्ह्यातील अतिशय मध्यमवर्गीय आर्थिक
परिस्थितील गृहस्थ. ७५ वर्षाच्या आल्या आईला ह्याच रुग्णालयात दाखल केलेले. तपासणीअंती डॉक्टरांनी हृदयाची शस्त्रक्रिया करण्याचा सल्ला दिला. राजेशचे वडील सेवानिवृत्त प्राथमिक शिक्षक, राजेश चे गावात एक छोटेसे किराण्याचे दुकान,
त्यचे लग्न झालेले आणी त्याला दोन मुले. अतिशय सर्वसाधारण अशी आर्थिक परिस्थिती. राजेशच्या आईला मधुमेह, उच्च रक्तदाब असे आजार, त्यामुळे हृदयाची शस्त्रक्रिया

Saturday, December 4, 2010

कुटुंब नियोजनाकरिता "स्ट्रेपसील्स strategy"


संदेश वहनाच्या प्रक्रियेत संदेश देणारी व्यक्ती आणी सर्वांना समजेल अशी भाषा, ऐकणार्यांची त्या क्षणी असणारी समज आणी मानसिकता अतिशय महत्वाची असते. अन्यथा प्राप्त होणारा संदेश, ह्या संदेशातून समजणारा अर्थ आणी संदेशानुसार अपेक्षित कारवाही ह्यात थोडीशीही तफावत झाल्यास अर्थाचा अनर्थ घडू शकतो.

१९८० च्या दशकाच्या सुरवातीला महाराष्ट्र राज्य आरोग्य विभागात एक अतिशय तडफदार, कार्यकुशल आणी कोणत्याही परिस्थितीत नेमून दिलेले उद्दिष्ट पूर्ण झालेच पाहिजे हा आग्रह असणारे एक IAS अधिकारी सचिव ह्या पदावर कार्यरत होते. त्या कालावधीत महाराष्ट्र राज्याला सतत भारत सरकारतर्फे कुटुंब नियोजन कार्यात उत्कृष्ट कार्य केल्याबद्धल दरवर्षी बक्षीस मिळायचे. परंतु उद्दिष्ट साध्य करताना कामाची गुणवत्ता ह्याकडे मात्र दुर्लक्ष व्हायचे. ह्या सचिवांचे इतरत्र स्थानांतर झाल्यानंतर दुसरे एक IAS अधिकारी सचिव ह्या पदावर रुजू झालेत. पहिल्या दिवसापासूनच निव्वळ आकड्यांपेक्षा कामाची गुणवत्ता जास्त महत्वाची आहे हा महत्वपूर्ण संदेश त्यांनी देण्यास सुरवात केली. साहजिकच काम एकदम कमी झाले. त्या वर्षी कुटुंब नियोजन कार्य अतिशय असमाधानकारक

Sunday, November 21, 2010

शुक्रनाडी छेदन मराठी संगीत सन्दुक तमाशा


१९७८ ते १९८४ ह्या कालावधीत मी नागपूर जिल्ह्यातील कचारीसावंगा ह्या प्राथमिक आरोग्य केंद्र वैद्यकीय अधिकारी ह्या पदावर कार्य करीत होतो.

१९८० च्या दशकातील सुरवातीला पुरुष नसबंदी एक लोकप्रिय कुटुंब नियोजनाची पद्धत होती. काटोल येथील आठवडी बाजाराचे दिवशी ५०-६० नसबंदी शस्त्रक्रिया व्हायच्या. एक अतिशय गमतीशीर चित्र असायचे ते. १०० ते १५० माणसांची गर्दी, एक छोटासा शामियाना, ४-५ tables रांगेत मांडलेली (नोंदणी, फॉर्म भरणे, शेविंग साठी ठेवलेले समान, नसबंदी नंतर अनुदान वाटपाचे table, औषध वाटपाचे table), loudspeaker वर सुरु असलेल्या annoucements, कुटुंब नियोजनाची गाणी. शस्त्रक्रिया दालनात ३-४ tables वर झोपलेले लाभार्थी, operation च्या साहित्त्याचे drums, इतर साहित्त्य विखुरलेले, एकाच वेळी २-३ सुरु असणारया शस्त्रक्रिया, सिस्टर/attendants ह्यांचा आरडाओरडा,

Friday, November 12, 2010

माझा पहिला परदेश प्रवास


माझा पहिला परदेश प्रवास - एक जीवघेणा अनुभव

"परंपरागत वैद्यक शास्त्राचा प्राथमिक आरोग्य सेवेत उपयोग" ह्या विषयावर अभ्यासाकरता जागतिक आरोग्य संघटनेने मला सप्टेंबर १९८९ मध्ये ५ महिन्यांची फेलोशिप प्रदान केली. ह्या फेलोशिप अंतर्गत मला अमेरिका, जपान, चीन, दक्षिण कोरिया, थायलंड, इंडोनेशिया आणी हॉंगकॉंग ह्या देशात भेटी देवून अभ्यास करावयाचा होता. माझ्यासोबत इतर ५ अधिकारी होते. माझा हा पहिलाच परदेश प्रवास.

सी.ओ. आलेत .......

जिल्हा परिषद म्हणजे काय? जिल्हा परिषदेचे प्रशासन? ह्या सर्व बाबतीत संपूर्ण अनभिज्ञ असलेला मी, १३ जून १९७८ मध्ये नागपूर जिल्ह्यातील कचारीसावंगा ह्या प्राथमिक आरोग्य केंद्रात वैद्यकीय अधिकारी ह्या पदावर रुजू झालो. दुसऱ्याच दिवशी काटोल येथे पंचायत समितीच्या कुटुंब नियोजन आढावा सभेस उपस्थित राहावे लागले. नवीन अधिकारी, पदाधिकार्यांच्या ओळखी झाल्यात. बीडीओ, एसडीओ, तहसीलदार, पंचायत समिती सभापती, ही सर्व पदे, त्यांचे कार्य व अधिकार ह्याबाबत माहिती मिळाली. सभेला काटोल नगर परिषदेचे चीफ ऑफिसर (सी.ओ) श्री. पाल्हेवार देखील हजर होते. श्री. पाल्हेवार वर्ग - ३ चे अधिकारी तर मी मात्र वर्ग २ चा अधिकारी, ऐकून उगाच कॉलर टाइट झाली. श्री. पाल्हेवार ह्यांना सर्व सी.ओ. ह्या नावाने संबोधित होते.

२ दिवसानंतर दुपारी quarter मध्ये आराम करीत होते, शिपाई बोलवायला आला.
शिपाई: सर, सी.ओ. साहेब गावात ग्रामपंचायतच्या कार्यालयात आलेले आहेत

Sunday, October 24, 2010

आणी तो नागवाच पळाला



१९८१ च्या फेब्रुवारी महिन्यातील तो प्रसंग. नागपूर जिल्ह्यातील काचारीसावांगा प्राथमिक आरोग्य केंद्रात वैद्यकीय अधिकारी ह्या पदावर मी कार्यरत होतो. काटोल ह्या तालुक्यातील रघवी ह्या समाजाचे प्राबल्य असणारया गावात विशेषतः पुरुष नसबंदी शस्त्रक्रियांना अत्त्यल्प प्रतिसाद मिळत होता. ह्यां गावात कुटुंब नियोजन शिक्षणाचे विविध कार्यक्रमांचे आयोजन केल्यानंतर मसली ह्या गावात पुरुष नसबंदी शिबीर आयोजित करण्याचा निर्णय झाला. बीडीओ, एसडीओ, पंचायत समिती सभापती आणी आमची चमू शिबिराचे दिवशी गावात पोहचलो. शाळेतील एका खोलीत नसबंदी शस्त्रक्रिया करण्यासाठी आवश्यक सर्व पूर्वतयारी केलेली होती. एवढी सर्व मेहनत करूनही दुपारी एक

पुनर्जन्म


७०% पेक्षा जास्त आदिवासी असणारा गडचिरोली हा महाराष्ट्र राज्यातील एक दुर्गम आणी मागासलेला जिल्हा. अजून देखील ह्या आदिवासींमध्ये आरोग्य आणी आजार ह्या बाबत अनेक अंधश्रद्धा आणी भ्रामक समजुती आहेत. २५ वर्षांपूर्वी, गावातील वैदू म्हणजे त्यांच्यासाठी एक प्रकारचा प्रती-देव.

आरोग्य कर्मचार्यान्पेक्षाही त्यांचा वैदूवर जास्त विश्वास आणी वैदू च्या उपचारावर जास्त भरवसा. हि परिस्थिती

Sunday, September 26, 2010

गोष्ट प्रत्येक लीनाची ?


सहा महिन्यांपूर्वी लग्न झालेल्या १९ वर्षांच्या लेकीला तिची आई गर्भपातासाठी क्‍लिनिकमध्ये घेऊन आली. आईने दिलेले गर्भपाताचे कारणही सयुक्तिक होते. तिच्या लेकीचा नवरा त्यांच्या कुटुंबातला एकुलता एक मुलगा. त्याला दोन बहिणी आणि साहजिकच त्याच्यावर बहिणींच्या लग्नाची जबाबदारी. नजीकच्या भविष्यातील आर्थिक जबाबदारी लक्षात घेता तिने आणि तिच्या नवऱ्याने दोन वर्षे मूल होऊ न देण्याचा निर्णय घेतला. मात्र दुर्दैवाने हे नियोजन फसले आणि ती गर्भवती राहिली. या कहाणीच्या आधारे त्यांच्या मुलीचा वैद्यकीय गर्भपात करण्यास काहीच कायदेशीर अडचणी नव्हत्या; पण या साऱ्या चर्चेत मुलीची आईच फक्त बोलत होती आणि ती

का रे दुरावा ?


" पन्नाशी हे तारुण्यातील म्हातारपण तर साठी ही म्हातारपणातील तारुण्य"

कोणत्याही वाहनास त्याला लागणारे आवश्यक इंधन आणी तेल मिळाले नाही तर वाहन बंद पडते. मानवी जीवनही वाहनाच्या पेट्रोल च्या टाकी सारखे आहे. तारुण्य टिकविण्यासाठी भूतकाळातील प्रेमाची टाकी भरलेली असणे आवश्यक आहे. मानवी जीवनातील "साठी" हा एक महत्वाचा कार्यकाल आहे. माझे आयुष्य आताही निरर्थक नाही, आपली कोणाला तरी गरज आहे, ती पूर्ण करण्याची जबाबदारी माझी आहे आणी माझ्यात ही क्षमता आहे, ही मानसिकता ह्या कालावधीत पुरुषात निर्माण झाल्यास, जीवन जगण्यात त्याला अधिक आनंद, उत्साह वाटायला लागतो. आनंदाने, उत्साहाने जीवन जगण्यासाठी, मी काही एकटी नाही, मला माझ्या जोडीदाराची योग्य सोबत, साथ आहे, ही भावना

Saturday, September 18, 2010

जगणे म्हणजे ...

जगणे म्हणजे ...

किशोरावस्था - शालेय जीवन:
४-५ मित्र, खूप मस्ती, खूप वेळ, खूप खेळ, वेळ मिळाल्यास अभ्यास, तासनतास गप्पा, खूप भांडणे पुन्हा मैत्री, जीवापाड मैत्री
४-५ मित्र, शाळेसमोरील ५ पैशात मिळणारे बोरकूट/बोरे, सर्वांनी मिळून मजेत खाणारे
४-५ मित्र, आजचा क्षण मनसोक्त आनंदात जगण्याचा, उद्याची चिंता नाही.

तारुण्य - महाविद्यालयीन जीवन:
४-५ मित्र... सर्वांच्या खिशात मिळून ४-५ रुपये, एका मित्राजवळ एक जुनाट स्कूटर, एक

Monday, September 6, 2010

सुसंवाद?


सुसंवाद?

ग्रामीण लोकांची बोलीभाषा न समजल्यास काय घडू शकते ह्याची ही काही उदाहरण:

प्राथमिक आरोग्य केंद्रात वैध्यकीय अधिकारी ह्या पदावर कार्यरत असताना, समीर वझे माझ्या केंद्रात इंटर्नशिप करण्यासाठी आलेला एक तरुण. वडील उच्चपदस्थ अधिकारी, समीरचे convent नंतर चे मुंबई येथे college मधील शिक्षण. आयुष्यात खेडी म्हणजे काय असते प्रथमच बघणारा. प्रत्त्येक रुग्ण तपासल्यानंतर आवर्जून साबणाने स्वछ्य हात धुणारा.

माझ्या कक्षात सकाळी OPD च्या वेळी बसलो होतो. समीरही माझ्या बाजूला बसून

Wednesday, September 1, 2010

लहान होतो मी जेव्हा ...


लहान होतो मी जेव्हा, जग बहुतेक खूप मोठ होत...................
मला अजूनही आठवतो .......... घरापासून शाळेपर्यंतचा तो रस्ता........... काय काय नव्हते त्या रस्त्यावर ...........
ते मंगल कार्यालय, घरघरनारी ती पिठाची गिरणी, धोब्याचे, शिंप्याचे, किराण्याचे ते दुकान आणी प्रत्येक ठिकाणी थांबून शाळेत जाणारी आम्ही मुले. संघ बिल्डिंग चे ते मारुती चे देऊळ, त्यावर असणारया टीनांवरून घसरगुंडी खेळणारी ती मुले, आम्हीही थोडावेळ घसरगुंडीवर खेळायचो. मारुतीच्या देवळात नारळ फोडायला येणाऱ्या भाविकाची आणी एक तुकडा खायला मिळेल ह्या आशेने रोज देवळापाशी वाट पाहणारे आम्ही. बुधवार बाजारातील ती जुन्या पुस्तकांची दुकाने, शाळेसमोरील उकडलेली बोरे, बोरकूट, चुरण, icefruit

Monday, August 30, 2010

पहिले पाऊल


"पहिले पाऊल"
कोणाचाही आधार न घेता पहिले पाऊल टाकण्याचा हा प्रयत्नं. जीवनाच्या आतापर्यंतच्या प्रवासात मागे वळून ह्या प्रवासाच्या पाऊलवाटेच्या काही महत्वाच्या खुणा आजूनही स्मरणात साठवलेल्या आहेत त्या आपणापुढे मांडण्याचा हा एक प्रयत्नं. आतापर्यंतच्या आयुष्याचे सिंहावलोकन करताना आज मी ज्या ठिकाणी पोहोचलेलो आहो, जीवनात जे काही प्राप्त केलेले आहे ते केवळ अनाकलनीय वाटतंय. बरेचदा तर हे सत्य कि मृगजळ हा देखील प्रश्न पडतो? आतिशय विपरीत आर्थिक परिस्थितीत झालेले शिक्षण. वैद्यकीय महविद्यालयात शिक्षण घेत असताना तर cycle देखील नव्हती. First MBBS उत्तीर्ण झाल्यानंतर