Be Nice ; just do not be - "too nice "

काही व्यक्ती वाजवीपेक्षा फारच चांगल्या असतात. कोणत्याही प्रकारच्या मदतीसाठी सर्व प्रथम धावून जाणाऱ्या, कोणतीही मदत लागल्यास, सर्व प्रथम त्या व्यक्तीच्या पाठीवर मदतीचा हात ठेवणाऱ्या, समोरील व्यक्तीचे दुखः हलके करण्यासाठी स्वतः चा खांदा पुढे करणाऱ्या, अश्या ह्या व्यक्ती. कोणतीही मदत लागल्यास, "मै.. हू.. ना..." असा ह्यांचा, त्यांचे निकटवर्तीय समाजात असणारा लौकिक. इतरांच्या गरजांना स्वतः च्या गरजांपेक्षा नेहमीच प्राथमिकता देणे, अशी ह्यांची वृत्ती. स्वतः ची मत, स्वतः ची प्राथमिकता, स्वतः च्या इच्छा/अपेक्षा कोणासमोरही प्रदर्शित न करणाऱ्या. आज संध्याकाळी काय करीत आहात? असा प्रश्न त्यांना विचारल्यास, त्यांचे उत्तर, " काही नाही, सांगा ना? आपले काही काम आहे काय? मी तयार आहो, आपणास काही मदत हवी असल्यास". ३-४ व्यक्ती आपसात आपल्या भागातील श्री. जोशी ह्यांना सकाळी देवाज्ञा झाल्याची चर्चा करताना ही व्यक्ती ते ऐकते, श्री. जोशी ह्यांचेशी काही विशेष परिचय नसताना देखील आपली सर्व कामे बाजूला सारून तडक जोशी ह्यांचे घरी पुढील सर्व तयारी करण्यासाठी दाखल. पु. ल. देशपांडेच्या "व्यक्ती आणी वल्ली" ह्यातील नारायण सारखेच हे पात्र किंवा अश्या ह्या व्यक्ती. आपल्या समाजात, कार्य क्षेत्रात असले हे "नारायण" आपणास नेहमीच आढळतात. अर्थात, बदलत्या युगात ह्या नारायणांची संख्या कमी झालेली दिसत असली तरीही काही नारायण अजूनही शिल्लक आहेत. चांगले असणे, चांगले वागणे, सर्वांशी सौहार्दपूर्ण वर्तणूक ठेवणे, आवश्यकता भासल्यास इतरांना मदत करणे, ही सर्व वृत्ती निश्चितच चांगली आहे आणी निरोगी समाजासाठी अश्या वृत्तीच्या व्यक्ती देखील असणे आवश्यक आहेत. परंतू चुकीच्या व्यक्ती साठी देखील, चुकीच्या कारणांसाठी, आणी महत्वाचे म्हणजे सतत खूपच चांगले आणी चांगलेच वागणे हे योग्य आहे काय?, काही प्रसंगी नाही म्हणणे देखील योग्य ठरते काय? हा कदाचित चर्चेचा विषय ठरू शकेल.

काही व्यक्तींची मानसिकताच अशी तयार होत जाते कि ते नाही म्हणू शकतच नाही, किंवा त्यांना काय हव तो प्रश्न विचारण्याची हिम्मतच निर्माण होत नाही. कदाचित लहानपणापासून ते अश्या कुटुंबात वाढलेले असतात कि त्यांच्या मताला काहीच किंमत दिली जात नाही, आपली मत काय आहेत ते मांडण्याची त्यांना संधीच दिली जात नाही किंवा आपली मत प्रदर्शित करणे म्हणजे मोठ्यांना challenge करणे किंवा त्यांचा अपमान करणे, इतरांची मत, त्यांच्या मागण्या, स्वतः च्या मतापेक्षा किंवा स्वतः च्या मागण्यापेक्षा अधिक महत्वाच्या आहेत अशीच सतत शिकवण त्यांना दिली जाते. आणी ह्या सर्व मानसिकतेतून "नेहमीच चांगलेच वागणे" हा एक स्वभावाचा by product निर्माण होत असावा? परंतु अशे हे by product जर low self एस्टीम, passivity , fearfulness किंवा desperate loneliness हे स्वभाव गुण देखील त्या व्यक्तीत निर्माण करीत असतील किंवा ह्या ह्या स्वभाव गुणां मुळेच किंवा अतिशय भिडस्त स्वभावामुळे ती व्यक्ती जर "सतत फक्त आणी फक्त चांगलेच वागणे" ह्या वर्तणुकीची निर्माण होत असल्यास बरेच वेळा अशी व्यक्ती एक liability देखील ठरू शकते. आणी मग अश्या व्यक्तीला नेहमीच exploit करणाऱ्या व्यक्तींचा गोतावळा तिच्या आजूबाजूला गोळा झालेला दिसून येतो.

"सतत फक्त आणी फक्त चांगलेच वागणे" ह्या मागचे सत्य:
१. तुम्ही कोणालाही त्याचे चूक आहे हा प्रश्नच विचारू शकत नाही (you are not challenging ): काम झाल्यानंतर एक boring व्यक्ती म्हणून तुमच्याकडे बघण्याचा एक सर्व साधारण दृष्टीकोन
२. You are too available : इतरांच्या फायद्यासाठी स्वतः चा काहीही विचारच न करणे
३. निर्णय घेण्यास अक्षम: किंवा स्वतः पुढाकार घेवून कोणतेही कार्य करण्यास अक्षम. इतरांना आपण नेहमीच आवडावे म्हणून त्यांनाच पुढाकार घेवू देणे, निर्णय घेवू देणे आणी नंतर त्या निर्णयाची अंमलबजावणी करण्यासाठी मात्र "मै.. हू.. ना...". कालांतरातून ह्या स्वभावामुळे निर्माण होणारी एक वैषम्याची भावना, " सर्व आपणाला फक्त वापरूनच घेतात"
४. तुम्ही नाही म्हणूच शकत नाही: इतरांच्या सर्व मातांना आणी सूचनांना तुम्ही फक्त "होयच" म्हणता आणी तुमच्या इच्छेविरुद्धही सतत कार्य करीत असता त्यामुळे तुमची स्वतः ची एक identity शिल्लकच राहत नाही.
५. तुम्हाला नेहमी "गृहीतच" समजल्या जाते
६. तुम्ही खूप विचार करता आणी तो फक्त इतरांचाच: ह्यामुळे तुमचे कुटुंबीय देखील तुमच्यावर सतत नाराज असतात आणी नेहमीच त्यांचेही बोलणे तुम्हालाच ऐकावे लागते.
७. तुम्हाला एखादे वेळी कोणी काम सांगितले नाही तर त्याचेही तुम्हाला वाईट वाटते, आपणाला टाळत तर नाही ना, ह्याचाच पुन्हा पुन्हा विचार. कोणत्याही निर्णय प्रक्रियेत तुम्हाला सहभागी करून घेतले जात नसल्यामुळे मी कोणाला दुखविले तर नाही ना ही भावना अधिकच बळावत जाते.

ह्या सर्व परिस्थितीतून बाहेर निघणे शक्य होईल काय? आहे कठीणच ... पण प्रयत्न तर निश्चितच करता येतील ना? काही सूचना:

१. छोट्याछोट्या बाबतीत निर्णय घेण्यास सुरवात करा आणी आपण घेतलेला निर्णय कसा योग्य होता आणी मी घेतलेल्या निर्णयामुळे मला जे अपेक्षित होत नेमक तेच कसे झाले हे सतत आठवत राहा. तुमच्या गरजा आणी प्राधान्य इतरांना सांगण्याचे धाडस करण्यास सुरवात करा.
२. स्वतः च्या हक्कांची प्रथम स्वतः ला जाणीव होऊ द्या, त्यावर बोलण्यास सुरवात करा, मुख्य म्हणजे तुम्हाला काय वाटत ह्यावर प्रश्न विचारण्यास सुरवात करा.
३. स्वतः च्या मर्यादा ओळखा: इतरांना मदत लागल्यास प्रत्येक वेळी आपण तेथे उपस्थित असूच शकणार नाही ही सत्त्यता समजून घ्या. " माझ्या शिवाय हे काम होणारच नाही" हे वाक्क्य आपल्या शब्दकोशातून नेहमीसाठी गाळून टाका. "कोणाचेच kona वाचून अडत नाही", हे नवीन वाक्क्य आपल्या शब्दकोशात लिहा.
४. हळू हळू इतरांना न दुखावता "नाही" म्हणण्यास शिका, ह्यासाठी प्रसंगी थोड खोट बोलावे लागले तरी चालेल
५. " You Before the World " : रोज सकाळी उठताना आज मी कोणती एक गोष्ट फक्त माझ्या आणी माझ्या साठीच करणार अहो ह्याची खुणगाठ मनाशी बांधून ती गोष्ट दिवसभरात पूर्ण करा, रात्री झोपताना तीच गोष्ट आठवा आणी त्याचा आनंद साजरा करा. इतरांनी आपणास काही प्रश्न विचारण्यापूर्वी आपणास त्या व्यक्तीकडून काय हवे हा प्रश्न विचारण्याचे धाडस करण्यास सुरवात करा.
६. Develop a healthy disregard : तुम्ही सदा सर्वदा सर्वांनाच आनंदी, समाधानी करू शकणार नाही हे सत्त्य सतत मनात बाळगा.
७. इतरांशी चांगले वागा आणी चांगली कामे देखील करा पण सर्वंकष विचार करून तुम्हाला त्यातून आनंद मिळत असल्यास,"त्याला काय वाटेल हे विचार करणे टाळा"
Be Nice ; just do not be - "too nice ". Be yourself - its your best chance of success

(UNDP च्या ताण/तणाव परमार्षक प्राची ह्यांचे लेखावर आधारित)